U jednom kratkom periodu od 2009-2012. godine činilo se da se konačno stvaraju uslovi za povoljnije delovanje civilnog društva. Zakoni koji su usvojeni u ovom periodu olakšavaju osnivanje i delovanje udruženja građana, omogućava se volontiranje i slobodno osnivanje zadužbina i fondacija. Od tada ubrzano počinju da se osnivaju udruženja građana, a danas ih ima više od 30.000: čak dve trećine organizacija koje danas deluju osnovane su nakon 2009. godine. U ovom periodu najuticajniji i javnosti najvidljiviji deo civilnog društva čine nevladine organizacije koje teže da sarađuju sa državom, ograniče njenu moć i obezbede zamene za mnoge državne funkcije, naročito u sferi socijalne zaštite. Ipak, iako dolazi do ekspanzije organizacija, građani su mahom pasivni, nezainteresovani za aktivnosti civilnog društva, imaju negativne percpecije i izrazitno nisko poverenje u organizacije civilnog društva i retko se uključuju u građanski aktivizam, što je i danas dominantno.

Od 2014. godine primećujemo negativan trend, to jest smanjivanje mogućnosti za slobodno i nezavisno delovanje organizacija civilnog društva. Državna politika kontrole, uslovljavanja i nametanja interesa vladajuće stranke počinje da oblikuje prostor za delovanje civilnog društva. U ovom periodu direktni napadi vlasti na aktiviste civilnog društva koji se bave informisanjem, demokratizacijom, zagovaranjem i ljudskim pravima postaju sve intenzivniji i direktniji. Finansijske kontrole, privođenja, klevete i optužbe na račun aktivista u državnim medijima neki su od sve učestalijih mehanizama obračuna sa kritičkim i od države nezavisnim glasovima. U ovom periodu (ponovo) počinju da se bude novi društveni pokreti i građanske inicijative koji su kritički nastrojeni prema vlastima i načinu vođenja politike u zemlji. Ovi pokreti i inicijative pružaju nadu u mogućnosti razvoja preko potrebnog pluralizma i kritičkih glasova unutar civilnog društva.

U praksi, danas civilno društvo ima veoma mali uticaj na kreiranje politika i propisa, dok formalni mehanizmi uključivanja više služe simuliranju demokratije nego unapređenju komunikacije i saradnje. Saradnja civilnog sektora i države se najčešće svodi na budžetsko finansiranje aktivnosti udruženja građana što dodatno doprinosi saradljivijem pristupu ovih organizacija prema državi. Tamo gde je neophodno učešće organizacija civilnog društva u donošenju odluka ili predlaganje članova određenih tela, gotovo po pravilu se pozivaju i uključuju organizacije bliske vlasti. Paralelno s tim, vladajuće partije intenzivno osnivaju svoje nevladine organizacije u cilju zloupotrebe budžetskih sredstava namenjenih civilnom društvu, neutralisanja kritičkih glasova i simuliranja podrške u javnosti. 

Ipak, kritički osvrt na organizacije civilnog društva (OCD) u Srbiji pokazuje i nedovoljnu otvorenost i komunikaciju sa građanima. Mnoge OCD nemaju jasnu predstavu čije interese ili stavove zastupaju, niti pokazuju potrebu da menjaju svoje komunikacijske pristupe i odnos prema građanima. Shodno tome, brojna istraživanja ukazuju na činjenicu da građani ne vide ni moć, ni kapacitete, a ni želju različitih organizacija civilnog društva da utiču na rešavanje pitanja koja su građanima važna. 

U sve autoritarnijem okruženju u kojem se vodi stalna kampanja protiv civilnog društva i sužavaju kanali njegovog uticaja, danas je važnije nego ikad povezivanje i približavanje organizacija civilnog društva građanima i njihovim potrebama, učenje od njih i sa njima, i uključivanje građana u aktivnosti civilnog društva. Jedinu nadu u promene na bolje pruža buđenje kritičkog glasa građana i njihovo udruženo i aktivno delovanje u javnoj sferi.

Jelena Lončar, docentkinja na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu i autorka poglavlja o civilnom društvu i demokratiji u okviru studije “Podrivanje demokratije”

Tekst je napisan za portal danas.rs